Balony wojskowe
Zanim zaistniała „Poczta balonowa”, którą opisałem od 1958 roku (myślę, że raczej szczegółowo), należy wspomnieć, o bardzo prężnie rozwijającym się wojskowym transporcie balonowym w okresie międzywojennym. Temat wojskowego baloniarstwa jest bardzo obszerny i myślę, że przedstawię tylko niewielki jej wycinek, ale o którym trzeba wspomnieć.
W szczególności zainspirował mnie „Pomnik poległych baloniarzy”, który w okresie międzywojennym stał w Toruniu.
Niniejszy rysunek tzw. techniką „piórkiem na papierze” wykonał dla mnie bardzo znany malarz, grafik, rysownik Andrzej Masianis. Na jego koncie jest wiele wystaw, galerii i oczywiście osiągnięć związanych ze sztuką.
Rysunek na kartce formatu A4 został wykonany na podstawie oryginalnej kartki pocztowej z okresu międzywojennego, przedstawiającej wspomniany pomnik.
Pomnik ku czci poległych żołnierzy toruńskiego batalionu balonowego w walkach w okresie 1918-20 odsłonięto w Toruniu 8 maja 1937 r. (rzeźbiarz Michał Kamieński z Warszawy). Monument stał w malowniczym miejscu - w Parku Miejskim na Bydgoskim Przedmieściu, na wysokiej skarpie nad Martwą Wisłą. Składał się z obelisku, na szczycie którego siedział orzeł trzymający w szponach Krzyż Orderu Virtuti Militari i zrywający się do lotu, wieniec laurowy oraz kotwicę. Został zniszczony przez władze hitlerowskie jesienią 1939 r.
Wcześniej pomnik na swym pierwotnym miejscu został zbudowany najprawdopodobniej w pierwszych latach XX wieku z kamieni polnych, usytuowany przy hali sterowcowej przy ul. Balonowej w Toruniu.
14 sierpnia 2020 roku w ramach obchodów 100. rocznicy Bitwy Warszawskiej, w Parku Miejskim na Bydgoskim Przedmieściu w Toruniu odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika Poległych Żołnierzy Wojsk Balonowych.
Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Gdańsku sfinansowało rzeźbę orła wieńczącego zrekonstruowany pomnik Poległych Żołnierzy Wojsk Balonowych. Dzieło artysty rzeźbiarza Macieja Jagodzińskiego-Jagenmeera stanowi główny elementem monumentu. Dodatkowo OBUWiM IPN Gdańsk zrealizował trzy inskrypcje na pomniku, zawierające informacje o zniszczeniu monumentu przez Niemców we wrześniu 1939 roku, wraz z nazwiskami poległych żołnierzy wojsk balonowych w czasie wojny polsko-bolszewickiej.
W 2017 r., z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Torunia, powołano Komitet Organizacyjny Odbudowy Pomnika Żołnierzy Wojsk Balonowych. Staraniem wielu osób, dzięki zaangażowaniu instytucji państwowych i samorządów, rekonstrukcja monumentu stała się faktem. Wykonana z brązu rzeźba orła wieńcząca pomnik została ufundowana przez Instytut Pamięci Narodowej. Ma nie tylko upamiętniać poległych żołnierzy, ale także świadczyć o ścisłych związkach Torunia z przedwojenną aeronautyką i wojskami balonowymi. To wotum wdzięczności mieszkańców miasta w 100. rocznicę odzyskania niepodległości i przyłączenia Torunia do Rzeczypospolitej.
Pani Regina Dąbkowska na stronie Instytutu Pamięci Narodowej w artykule dotyczącym odsłonięcia pomnika bardzo ciekawie opisała historię wojsk balonowych i pomnika Poległych Żołnierzy Wojsk Balonowych.
Myślę, że tylko do formacji balonowej w Toruniu ograniczę opis tego ośrodka baloniarstwa.
Toruń w okresie międzywojennym był jednym z większych ośrodków lotniczych w Polsce. Tu bezpośrednio po pierwszej wojnie światowej znajdowały się dwie szkoły lotnicze, a potem dwie jednostki liniowe - 4 pułk lotniczy i 1 batalion balonowy. Obie z własną pełną infrastrukturą naziemną. 4 pułk lotniczy dysponował nowoczesnym, na wysokim poziomie technicznym lotniskiem, a Batalion Balonowy dysponował jedynym w Polsce portem sterowcowo - balonowym. Z obu tych obiektów korzystało również, przy czynnej pomocy Ligi Obrony Przeciwpowietrznej i Przeciwgazowej, lotnictwo sportowe zorganizowane w Aeroklubie Pomorskim. Wiadomo, że lotnictwo wojskowe działało w ramach ściśle określonego grona ludzi w mundurach i było otoczone tajemnicą wojskową. Lotnictwo sportowe natomiast służyło całemu społeczeństwu i ono właśnie przyciągało toruńską młodzież. Dzięki pomocy finansowej LOPP, na terenie Torunia oraz w okolicy organizowane były liczne koła lotnicze i szybowcowe, będące przedsionkiem aeroklubu.
Hala toruńska przystosowana do stacjonowania sterowców półsztywnych typu Parseval została od 25 stycznia 1920 r. siedzibą III Batalionu Aeronautycznego (później nazwanego I Batalionem Balonowym). Dowódcą batalionu został por. K. Kamiński. Właśnie w Toruniu stacjonował przydzielony później Oficerskiej Szkole Aeronautycznej sterowiec Lech. Tutaj utworzono również szkolny batalion sterowcowy.
W roku 1925 wojska balonowe w Toruniu reprezentował batalion, w którego skład wchodziły dwie kompanie balonów obserwacyjnych i jedna kompania balonów zaporowych oraz park balonowy. W skład kompanii balonów zaporowych wchodziły dwa plutony i po 5 tandemów. Tandem tworzyły dwa balony połączone i trzymane na dwóch pułapach: górny 4000 m, dolny 2000 m.
Halę sterowcową w Toruniu wybudowano w roku 1909. Była ona średniej wielkości, przeznaczono na sterowce miękkie typu "Parsewal". Zlokalizowano ją w odległości około 1,5 km na zachód od centrum miasta obok pagórków zwanych Górami Piekarskimi i Górą Wisielców. Jednocześnie na Podgórzu w pobliżu Fortu XII, przy ul. Okólne i Drzymały, wybudowano mniejszą halę przeznaczoną na balony obserwacyjne.
Jedynym sterowcem w Toruniu był sterowiec typu Zodiac V-11, ciśnieniowy inaczej zwany miękki, bez szkieletu wewnętrznego używany wcześniej we francuskiej marynarce wojennej do patrolowania wybrzeży. "Lech", bo tak był nazwany zaliczał się do sterowców małych. Liczył 50 m długości, a średnica wyniosła 12 m. Objętość 3150 m3. Jego napęd stanowiły dwa silniki po 80 KM, co zapewniało prędkość 60 - 80 km/h. Sterowiec ten używany był do szkolenia w Oficerskiej Szkole Aeronautycznej. W ciągu 5 lat wyszkolono na nim 19 oficerów-pilotów i pewną liczbę mechaników. W skład załogi sterowca wchodziło dwóch pilotów i mechanik pokładowy.
Do szkolenia pilotów balonowych używano balonów kulistych (francuskich) o pojemności 750 m3. Do dnia dzisiejszego istnieje też ulica Balonowa, której nazwa jest ostatnim reliktem po zlikwidowanym od dawna porcie sterowcowo - balonowym „lotnisku baloniarzy”. Stała tam wielka, wzniesiona w 1911 roku hala, w której chowano balony napełnione gazem.
Lech to pierwszy z listy zaledwie dwóch polskich aerostatów załogowych wyposażonych w napęd silnikowy. Nie była to polska konstrukcja. Sterowiec został zakupiony z demobilu we Francji na początku 1922r. Był to sterowiec ciśnieniowy Zodiac VZ-11 klasy Vedette. Należał do marynarki francuskiej i tam nosił nazwę Commandant Coutelle. Sterowiec ten przeznaczony był przede wszystkim do lotów patrolowych, eskortowania konwojów morskich i wykrywania okrętów podwodnych. Warto zauważyć, że to ostatnie zastosowanie bywało niezwykle skuteczne ze względu na podobne prędkości łodzi jak i sterowca. Z powodzeniem zwalczano w ten sposób łodzie podwodne jeszcze podczas II wojny światowej.
Gazem nośnym jaki zastosowano w tym sterowcu był wodór. Pojemność powłoki wynosiła 3150m3, długość 50m, a średnica 12m. Lech osiągał prędkość 80km/h przy zasięgu 800km i pułapie 3000m.
Tuż po zakupie rozmontowany sterowiec przetransportowano do Gdańska, skąd w marcu 1922r. trafił do Torunia. Tam montażem Lecha zajął się por. Zbigniew Burzyński wcześniej odbywający specjalną praktykę we francuskich zakładach Zodiaca. Należy tu dodać, że Zbigniew Burzyński znany przede wszystkim z wielu późniejszych światowych wyróżnień (puchar Gordon Bennetta) i rekordów w lotach balonami wylatał na Lechu około 300 godzin.
PODSTAWOWE DANE
* pojemność: 3150 m3,
* długość: ok. 50 m,
* średnica: 12 m,
* prędkość max: 80 km/h,
* zasięg: 800 km,
* pułap max: 3000 m,
* załoga: do 6 osób,
* czas pracy silników: 10 h
* ładunek: 240-320 kg bomb
Innym balonem, który między innymi znalazł swoje miejsce w Toruniu był balon obserwacyjny „BD”.
Balon obserwacyjny na uwięzi „Caquot BD” powstał w 1924 roku we Francji i znajdowały się na wyposażeniu jej armii. Produkowała je firma Nieuport - Astra. W 1925 roku Polska zakupiła trzy pierwsze balony obserwacyjne typu BD. Stosowną umowę podpisano 23 IV 1925r. Nadeszły z Francji w marcu 1926 roku i po ich przewietrzeniu oficjalnie przyjęła je komisja odbiorcza. Pierwsze wzloty przeprowadził z nimi Batalion Balonowy już w czerwcu 1926 roku. Oceniono je bardzo wysoko.
W 1927 roku, już po zakupie licencji i dokonania drobnych zmian w Legionowie ruszyła produkcja balonu "BD". Pod koniec lat 20 uruchomiono w Centralnych Zakładach Balonowych produkcję seryjną, pod oznaczeniem CZB-BD, a później WWB-BD i WBS-BD. Do 1936r., kiedy to zakończono produkcję, zbudowano najprawdopodobniej serię ponad 20 egz. Stanowiły one, wraz ze starszymi balonami CZB R-1 i CZB R-2 podstawowy sprzęt 1 Batalionu Balonowego w Toruniu i 2 Batalionu Balonowego w Legionowie. Potocznie nazywano je „świnkami”. Szyto je z tkaniny bawełnianej, produkowanej przez firmę „Bracia Deutsch” z Bielska oraz przez firmę „Bracia Roziewicz i Krzywicki” z Warszawy. Była podwójnie podgumowana i ufarbowana chromianem ołowiu w Warszawskiej Fabryce Wyrobów Gumowych „Wargum”. Przepuszczalność wodoru w ciągu doby nie przekraczała 10 litrów na 1 m2. W czerwcu 1928 roku komisja w składzie kpt. K.Kamieński, por. S.Nowicki i por. H.Iżyłowski, przeprowadziła ocenę stateczności wyprodukowanego w Legionowie balonu „BD”. Pozytywna opinia i rozpoczęcie produkcji przekształciło Centralne Zakłady Balonowe. w ośrodek mocno związany z wojskiem. Później produkcję balonów uruchomiono też w Wojskowych Zakładach Balonowych w Jabłonnie.
Poniżej współcześnie wydana pocztówka (nr 30) przez Siedlecki Klub Kolekcjonera przedstawiajaca wyprowadzenie z hali sterowcowej dwumiejscowego balonu obserwacyjnego Caquot BD, mającego długość 31 m i ważącego 510 kg. Fotografia z 1927 r. W tle odznaka pamiątkowa.
Po II wojnie światowej znajdującą się tam halę sterowcową rozebrano i podobno zmontowano na nowo w łódzkim miasteczku filmowym (ŁWF). Obecność „baloniarzy” powodowała, że Toruń był jednym z ważniejszych ośrodków baloniarstwa nie tylko wojskowego, lecz i sportowego. Tu odbyło się kilka międzynarodowych startów do zawodów balonowych, stąd wywodzili się polscy zwycięzcy w najbardziej znanych z tych zawodów konkursie, o Puchar Gordon - Bennetta, jak kpt. Antoni Janusz.
Dziś obiekty Twierdzy Toruń nie mają znaczenia militarnego. Fortyfikacje są zabytkami techniki wojennej, wpisanymi w 1971 r. do rejestru zabytków, tworzącymi w Toruniu unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską.
Powyższy opis zaczerpnąłem w dużej części z portalu o sterowcach http://airbot.net/ oczywiście za zgodą twórców powyższej strony internetowej.
Również w Toruniu w Kościele Garnizonowym została wbudowana tablica pamiątkowa ku czci poległych lotników i baloniarzy.
